Poesi

Olav H Hauge

Her må då ordi koma,
her som er so fin duk
og so fint papir!

– når diktaren diktar om diktinga

Frå Dikt i samling, 2004, har eg henta ut dei tekstane som handlar om sjølve skrivinga, i von om å få auga på poetiske strategiar hos skalden frå Ulvik. Eg går kronologisk til verks, og søkjer undring meir enn slutning.

Glør i oska, 1946

Det kan høva å starta med dette, nærmast eit programdikt å kalla, opphavleg frå fyrste samlinga til Hauge, Glør i oska, 1946. Denne omarbeidde versjonen er frå Dikt i samling 1985, i utgåva som kom i 1993 er diktet ikkje å finna. Kvifor Hauge har teke det ut or si siste sjølvredigerte samling, året før han døydde, veit eg ikkje – han gjorde no slikt, vart visst aldri ferdig med dikta sine – eg finn det likevel interessant å ta det med. Om forfattaren ikkje i alderdomen vedstod seg diktet, har han ein gong gjort det, og her er ymse å kommentera.

Skrivaren står fram som ein smålåten person, utan store kunstnariske ambisjonar. Han kjenner seg sterkt knytt til praktisk arbeid; jord, skog og høvelbenk er meir aktuelle som arbeidsarenaer enn skrivebordet. Han ravlar ned orda på det han har for handa, ei fjøl gjerne. Og ikkje er dikta pretensiøse i innhald og form, seier han. Om eg skal tru han på hans ord, veit eg ikkje heilt. Eg ser lite å utsetja verken på logikken eller versa. Han meiner ha inkje å tilby innan store sentrallyriske tema, profet vil han ikkje vera; han er berre ein kvardagsleg slitar, ein træl som treng å få lufta sutene sine, og draumane.

Lite å utsetja på versa, seier eg, kanskje er det nettopp det han hadde, sidan han har kasta dei. Rimmønsteret er mykje godt fast, med rytmen er ikkje like bunden. I alle høve er det greitt her i starten å sjå døme på den tradisjonelle diktforma hos trælen Hauge, mindre av det vert det i seinare år.

Det er likevel litt underleg dersom det er slik at han ikkje lenger går god for diktet. Så seint som i 1981, etter at han formelt har avslutta diktinga si, skriv han dette i dagboka: 

Eg har skrive, i alle fall prøvt å skriva, nokre vers. Dette var det einaste eg kunde finna på slik som eg var stelt, utanom gartnararbeidet. Sume som skyna seg på slike ting, let vel yver versi mine. Og eg gjorde fleire. Mange unge forfattarar har òg rosa meg, det hadde eg ikkje venta. Eg lyt tilstå at eg var takksam for alt dette. For meg, i den stillinga eg var i, hadde det mykje å segja.
      «Être un grand homme pour soi-même.» Dette kravet frå Baudelaire er verkeleg ikkje lett å fylla. Ein strævar helst etter å synast stor mann – for andre, i andre folks augo. Men å vera ein røynleg stor (edel) ein i eigne augo, det er ikkje lett.

Det smålætet han uttrykkjer i versa ovanfor, har han visst bore med seg heile tida. Eg veit likevel ikkje om det heilt står til truande. Når ein les dagbøkene hans og ser kor mykje han har lese av og om litteratur – på engelsk, fransk, tysk og nordiske språk – og kor sterke meiningar han har om det han har lese, så kan han vanskeleg vera så fåkunnig som han seier seg å vera. 

Frå den fyrste samlinga er også neste diktet henta, med opphavleg tittel Orsaking.

Nokre fåe songar

Nokre fåe songar
har eg å bjo.
Det vart ikkje meir,
– orsak meg so.

Det vart ikkje meir. Endå
noko større var tenkt.
Eg fekk ikkje stilla spelet
fyrr det var sprengt.

Vegvill fór eg og einsam,
visste ikkje leid.
No ser eg borgi skina
høgt yvir heid.

No ser eg borgi skina
bjart i det blå.
Leidi og vegen veit eg,
stend fast endå.

Eg dyl mi sorg og tegjer,
men bed deg hugsa ein ting:
Vengbroti ørn fyk kje,
skamskote dyr ikkje spring.

Glør i oska, 1946

Dette diktet har fått vera med heile vegen i Dikt i samling, men den opphavlege misstemninga og vonløysa er noko moderert. I debutversjonen skuldar han på helsa i fyrste strofa – eg hadde ikkje helse til meir, og i fjerde strofa hevdar han i siste linja ikkje å kunna gå vegen sjølv om han kjenner leia. Erfaringane seinare i diktarlivet har kanskje gjort han mindre vegvill. 

Det er naturleg å kopla det dikt-eget me møter i debutsamlinga til diktaren sjølv; han framstår då ikkje berre som smålåten, men også som skadeskoten – slik som eg var stelt – som han sidan skreiv, kva han no siktar til med det.

Den ordsløge veidar

Liksom kongroi speiar
blodtyrst på vakt ved veven,
sit han med pennen i neven
og biar, den ordsløge veidar.

Draumar som blåna og blika,
venglande fivreld som vare
leita seg kvile og kvare,
spitar han utan å tvika.

Finglar med veike venger.
Vitringar som kom for å gjeste
sjå, no er dei heppeleg feste
på bladi – og fyk ikkje lenger.    

Under bergfallet, 1951 

Framleis er han fast i forma og temaet er klassisk, kunstnaren som gjennom si verksemd øver vald mot sitt eige motiv. Wergeland i Jan van Huysums blomsterstykke kan me tenkja på, det vakre, livaktige blomsterbiletet til van Huysum, men blomane måtte altså fyrst skjerast av og setjast i vase. Og me kan tenkja på Ibsen naturlegvis, det siste dramaet hans, Naar vi døde vaagner. 

Grjot

Eg likar skogdrøymd elv
som renn forutan song,
eg likar vatn som ikkje veit
um garn og stong.
Eg likar grjot og berg
som ikkje har vorte mold,
eg likar urudd jord
som ikkje har bore foll.

Eg likar usått fræ
– der skogar enno søv –,
eg likar blenk i barneaugo
og von i alders støv.
Eg likar tungsmidt grjot
som held mitt ambod blankt.
Det slagget som elden vanda,
kan endå vera mangt!

        Seint rodnar skog i djuvet 1956

Det er urtilstanden i naturen, og i mennesket, som her får si hyllest. Endåtil slagget som ikkje let seg smi, har potensial og verdi.

Slik opnar den nye samlinga frå 1956, og det er litt påfallande å sjå at motivet frå dei to fyrste verselinjene dukkar opp i opningsdiktet i den neste samlinga fem år seinare: No syng det atter. Elva som renn forutan song, syng no i dikt-eget sin hug.

No syng det atter

No syng det atter av mitt hugdjups elv,
og vindblik kjem frå svale nattland,
der draumblå tindar speglar seg
i andre sjøar.

Men kva er mine ord?
Stormkrøkt skog
imot nord,
fjellgrindar
imot dags
herjande
eld.

På ørnetuva, 1961

Diktet har to strofer, eller avsnitt som dei gjerne kallast når forma er fri. Fyrst ei vakker skildring med positivt ladde ord – hugdjup, vindblik, svale nattland, draumblå tindar speglar seg. I andre avsnittet kjem eit kritisk spørsmål til mine ord. Svaret synest å hevda at diktorda er eit forkrøpla utslag av, og forsvar mot, dags herjande eld. Er dei vakre orda berre eit vern mot dei vonde dagane? Den pastorale stemninga avla av nattlege draumar står i kontrast til dagens dystre erfaringar?

Då denne samlinga kom ut, hadde Hauge bak seg ein vinter på Valen, kan henda er det denne bakgrunnen fyrste linja spelar på.

Gamal diktar prøver seg som modernist

Han med fekk hug å prøva
desse nye styltrone.
Han har kome seg upp,
og stig varsamt som ein stork.
Underleg, so vidsynt han vart.
Han kan endåtil telja sauene til grannen.

      Dropar i austavind, 1966

Me er komne til 1960-talet, etter at den poetiske modernismen omsider har etablert seg også i Norge. Den gamle diktaren nærmar seg 60, og vil tilpassa seg ei ny tid, skjønar me. Og forløysande må det visst ha vore. Men trass i at styltene lyfter han nærare himmelen, sviktar han ikkje sitt jordnære perspektiv, bonde som han er. 

Klunger

Rosone har dei sunge um.
Eg vil syngja um tornane
og roti, – ho klengjer seg
hardt um berget, hard som
ei mager gjentehand.

Dropar i austavind, 1966

Javel, ikkje rosa, men tornane og rota; han held seg til sitt program frå Stubbar og rim. Det er ikkje det romantiske potensialet han vil henta ut or motiva sine, ikkje blomsten men tornane, og jentehanda er mager og hard.

Langt er det ikkje, diktet, berre som ein drope å rekna, om me vil referera til samlinga sin tittel. Og kva austavinden gjeld, so kjem han sikkert heilt frå orienten, Kina og Japan. Både med omsyn til motivval og tekstleg omfang anar me at impulsar har kome frå den kanten. Sjølv hevdar Hauge rett nok at austavinden i dette tilfellet viser til lokale klimatiske tilhøve i Ulvik, men eg har no likevel mine hugsviv, for å nytta diktaren sitt språk.

Eg har tri dikt

Eg har tri dikt,
sa han.
Seg telja dikti.
Emily kasta dei
i ei kiste, eg
kan ikkje tru ho talde dei,
ho sprette berre ein tepakke
og skreiv eit nytt.
Det var rett. Eit godt dikt
skal lukta av te.
Eller av rå mold og nykløyvd ved.

        Dropar i austavind, 1966

Er det forakt me kan lesa, retta mot dei som vurderer dikt etter kvantitative mål? Emily Dickinson talde altså ikkje, upublisert som ho praktisk talt var ved sin død, trass i stor produksjon. Hauge sjølv var vel ikkje å rekna som nokon stor diktar målt etter kvantitet, produksjonen hans er lett teljande, kanskje er det i sjølvforsvar han skriv her?

Men her er meir. Lukt av te, rå mold og nykløyvd ved, det er det gode diktet sine kjenneteikn, får me veta. Då tenkjer eg på ungdomane som året etter, 1967, ville ha kaffikjelen som motiv, full av rykande kaffi; og for all del, utan vengjer. Er det hos Hauge dei såkalla profildiktarane fann inspirasjon til si kuvending i retning det trivielle og jordnære?

Dette diktet kan også vera døme på korleis Hauge formidlar sansing, og dessutan kommentaren som ofte kjem etterpå.

Eit ord

Eit ord
– ein stein
i ei kald elv.
Ein stein til –
Eg lyt ha fleire steinar
skal eg koma yver.

Dropar i austavind, 1966

Så flott eit bilete han nyttar her, diktinga samanlikna med å vada ei kald elv! At elva er kald, styrkjer trongen for vadesteinar. Er det livet til dikt-eget det handlar om, ordet som hjelp til å halda ut?

Klappjakt på bilete, det er moderne dikting. Hugs å greida deg utan bilete so lenge som mogeleg, bilete skal du triva til når du ikkje har ord – då triv du til bilete. Hugs bilete er dyr vare, og skal ikkje brukast i utrengsmål. … Eg har alltid kjent meg under nødvendighetens lov. Difor er dikti mine som dei er. Dei har eit mål, ei meining, dei vil noko, dei er ikkje leik.

I dag kjende eg

I dag kjende eg
at eg hadde laga eit godt dikt.
Fuglane kvitra i hagen då eg kom ut,
og soli stod blid yver Bergahaugane.

            Dropar i austavind, 1966

Diktet, i si subjektive gledesytring, gjev meg nærast bibelske assosiasjonar, korleis naturen sjølv gjev respons på guddomlege handlingar. 

Vers

Kan du gjera eit vers
som ein bonde tykkjer mun i,
skal du vera fornøgd.
Ein smed vert du aldri klok på.
Verst å gjera til lags er ein snikkar.

Dropar i austavind, 1966

3. september 1964 kan me lesa dette i dagboka: Å skriva slik at ein smed eller ein snikkar eller ein bonde er nøgd, er det vanskelegaste av alt. For det er dei som veit korleis ein ting skal segjast, ikkje litteratane.
   Å leva sitt liv millom arbeidsfolk det har ein diktar tifall att.
   Med alt eg har lese har eg ikkje kome til noko større og finare innsikt enn eg har funne hjå gamle arbeidsmenn, endå dei aldri har lese noko. 

Tankar um manneverd, ære, godt arbeid, velgjort arbeid, vilje, framtak, innsikt, Gud og døden og det vonde og det gode, truskap, kjærleik, livet etter døden, samanhengen. Slikt er arv hjå menneski og ikkje noko ein berre kan læra i bøker.

Fyrst eg las diktet, tok eg det som ironi, men etter dagboka å døma er ikkje dette eintydig.

Sviv

Det var berre
eit sviv.
Ein skal ikkje
akta på sviv,
segjer dei.
Du hadde svive,
du òg,
hadde du
fylgt dei.
Men du gjeng
di leid
rett fram.
Det skil seg kva
som er rett:
sviv
eller steinsett
viljegang.
Det eine er vel
rett då,
det andre
ein annan gong.
Slik er det i sprang,
og i song.  

   Dropar i austavind, 1966

Hugsviv er eit ord Hauge ofte nyttar, og det er vel slike innfall han her skriv om. Eg oppfattar diktet som ei drøfting av motsetnaden mellom det impulsive, kontra den målretta viljegangen med fylgjestreng logikk og ærverdige tema. Både òg synest konklusjonen å vera, og i alle høve ei godkjenning av spontane, trivielle litterære ytringar, som det er mange av i denne samlinga.

Gode dikt skriv du ikkje, du lyt lengta og lokka dei fram. Kast ikkje vrak på ein liten tanke, han kan veksa og verta til noko. Dette skriv han i dagboka.

Lauvhyttor og snøhus

Det er ikkje mykje med
desse versi, berre
nokre ord, røysa saman
på slump.
Eg synest
likevel
det er gildt
å laga dei, då
har eg som eit hus
ei liti stund.
Eg kjem i hug lauvhyttone
me bygde
då me var små:
krjupa inn i dei, sitja
og lyda etter regnet,
vita seg einsam i villmarki,
kjenna dropane på nasen
og i håret –
Eller snøhusi i joli,
krjupa inn og
stengja etter seg med ein sekk,
kveikja ljos, vera der
i kalde kveldar.

Spør vinden, 1971

Tonen er kjend frå før, diktaren sin hang til å rakka ned på eiga skriving, denne uryddige røysa av ord. Men likevel, ordrøysa vert diktaren til trøyst ved at ho gjev han barndomsminne som er gode å vera i, i kalde kveldar.

Eg ser du har lært

Eg likar
at du
brukar
få ord,
få ord og
stutte setningar
som driv
i ei skurbye
nedetter sida
med ljos og luft
imillom.
Eg ser du har lært
å rigla upp
eit vedlad i skogen,
godt å leggja det
i høgdi
so det turkar;
legg ein det lågt og langt,
ligg veden og røytest.

Spør vinden, 1971

Lenge har me skjøna at Hauge har minimalistiske ideal. Store fakter er her ikkje verken i liv eller skriving; orda treng ikkje vera mange berre dei er lødde godt opp.  Få ord og stutte setningar vert ofte peika på som eit sjangertrekk ved lyrikken, det skal tena idealet om konsentrasjon om det vesentlege ein vil ha sagt.

Les Lu Chi og lag eit dikt

Les Lu Chi og lag eit dikt.
Han segjer ikkje korleis det skal vera.
Mange hadde måla ei eik fyrr.
Likevel måla Munch ei eik.

Spør vinden, 1971

Olav H lagar helst dikta sine; me såg det alt i Stubbar og rim, då stod han ved høvelbenken. Det er visst handverkar han er, meir enn skrivar. 

Lu Chi skreiv poetikk for 1700 år sidan og kan visst framleis inspirera ein litterær handverkar, i Hardanger. Hos den gamle kinesaren finn diktlagaren vår fridom og -mot til sitt arbeid. Og kanskje skal ein heller ikkje vera redd for å nytta motiv andre har brukt før. Eit menneskeliv har no ein gong sitt inventar, om ein lever her eller der, før eller no. Ein må vel kunna uttrykkja noko allment, om ein har noko meiningsfullt å melda. Store målarar gjer også det. At kinesaren ikkje seier korleis diktet skal lagast, kan vera oppbyggjeleg for ein som søkjer fri form i skrivinga.

Eit dikt kvar dag

Eg vil skriva eit dikt kvar dag,
kvar dag.
Det må då vera liketil.
Browning greidde det lenge, endå
han rima og
slo takti
med buskute augnebryn.
Altso, eit dikt kvar dag.
Eitkvart sviv ein,
eitkvart hender,
eitkvart legg ein merke til.
– Eg stend upp. Det ljosnar.
Har gode forset.
Og ser dompapen lettar or kirsebærtreet
der han stel knupp.

             Spør vinden, 1971

Kva ein skal skriva om, er det dette diktet handlar om. I foredraget Tungetale fra parnasset harselerte Arnulf Øverland på 1950-talet over diktarar som desperat trivlar etter noko å skriva om. Sidan dei er skribentar, må dei jo skriva, og so grip dei i si fortviling til tull og tøys og ulne ord – altså modernisme – for å halda oppe produksjonen. Olav H er ikkje der, han har funne seg til rette på dei modernistiske styltene.

Eit dikt til dagen verkar å vera eit ambisiøst mål, men Robert Browning klarte det altså, trass i at han tok større utfordringar i det formelle. Eitkvart sviv ein/eitkvart hender/eitkvart legg ein merke til. Kjeldene er altså fleire: innfall, hendingar, observasjonar – til dømes dompapen som lettar or frukttreet der han stel knupp; ja, kanskje er det ei fjerde tilfangskjelde for diktaren: å stela idéar frå andre? 

Gode dikt skriv du ikkje, du lyt lengta og lokka dei fram. Kast ikkje vrak på ein liten tanke, han kan veksa og verta til noko (– frå dagboka).

Ein skrøpeleg sonett

Skal dette vera ein sonett,
eit bygg av ord på kvitt papir,
til takten nokolunde rett?
Vise og koral, ålvor, flir

i kvart sitt hus! Lang hit spett
og sleggje! Stein fyrst, fyrr spir
kan kryna verket; smeden smir
alt hanen, folk skal ha greid ætt.

Fleire steinar! Fleire ord!
Upp med skip og kvelv og kor!
Til visa pikkar pigg og sett,

og øksar tekslar, sager gnur,
gløymer koralen. Hanen snur
seg like lystig på eit skur.

                               Spør vinden, 1971

Eg veit ikkje å døma om denne sonetten er dårleg eller ikkje, det formelle har så mange variantar. Her er 14 linjer fordelt på fire strofer – to kvartettar og deretter to tersettar – då er han vel langt på veg mot trygg grunn i sjangervalet. Dette er forresten ikkje einaste sonetten Hauge har laga. Etter at han frå 1950-talet av helst skreiv i fri form, finn me likevel sonettar i alle samlingane hans, og skrøpelege er dei ikkje. I dagboka skriv han dette om sjangeren (1962):

Nei, eg skynar vel hugen til å skjera alt dette pratet burt, so berre eit dikt stend att. Fanga det alt i eit bilete i nokre vers, slå det saman i eit fyndord. Fanga livet i ein formel. Mange vers, det er for mykje. Difor sonetten. Her, i desse fjortan linone fær du slå inn det du har på hjarta. Dei strekk til mykje. Det har mange store diktarar synt. Å skriva ein god sonett er sjølve prøva.

Den gamle diktaren har laga eit vers

Den gamle diktaren har laga eit vers.
Og han er glad, glad som ei siderflaske
når ho um våren har sendt
ei buble frisk kolsyre upp
og er um å sprengja korken.

                                               Spør vinden, 1971

Denne gleda er det ikkje vanskeleg å skjøna, ho er nok kjend for alle som synest dei har lukkast med det dei har laga. Her får gleda referanse til ei potent siderflaske, som rimeleg kan vera frå ein eplebonde i Hardanger. 

I Parkerpennen

I Parkerpennen er mange vers, ein heil kilometer,
og i blekkhuset er endå fleire,
mange mil. Papir
kjem i posten, rekningar, reklame, skjema
som skal fyllast ut.
Eg ser framtidi trygt i møte.

                                                                 Spør vinden, 1971

Det er skrivaren sine reiskapar det her handlar om, ein god penn og flust med papir må til skal gode dikt lagast – Parkerpennen eignar seg nok dårleg til å ravla på ei fjøl. I diktet nedanfor er eit anna vilkår peika på, korleis vakre omgjevnader lokkar orda til å landa.

Ny duk

Ny gul duk på bordet.
og nye kvite ark!
Her må då ordi koma,
her som er so fin duk
og so fint papir!
Isen la seg på fjorden,
og so kom fuglane og sette seg.

                                 Janglestrå, 1980

Til Bodil som sende meg ei 
plate med Bach og Händel

Kva hadde Wang Wei gjort um du hadde
sendt han ei plate med Bach og Händel?
Han hadde spela sonatone uppatt og uppatt
i hytta si ved Wang-elvi i Chungnan
og drøymt seg burt til sine kvite skyer.
Etterpå hadde han laga eit dikt og sendt deg.
Det hadde ikkje berre gledt deg men ettertidi òg.
Mitt dikt vert det berre du Bodil som les.

                                                                 Janglestrå, 1980

Dette er også ein måte å kvittera for gåva han fekk sendande frå Bodil Cappelen, og gleda. Mon tru om han er ærleg i sluttlinja, når han hevdar at diktet einast vil bli lese av Bodil? Kinesaren sitt dikt skulle jo også få gleda ettertidi, Olav medrekna. Diktet skreiv Hauge i 1975 ifylgje dagboka, han kan nok ha kome på andre tankar då det vart publisert fem år seinare.

Til fingrane

Å, de fingrar,
kor ofte lyt de ikkje
træla for ein kald hjerne
og ein daud kropp!
Dersom eg ikkje skreiv
fyrr de tek til å kviskra,
kor gode vilde ikkje dikti verta!
Når de tek til å tala med eldtungor! 

                                        Janglestrå, 1980

Ein kald hjerne, det er vel fornufta som held til der og held skrivehanda i trældom. Fingrane må frigjerast, skjønar me, så dei kan få tala ut frå seg sjølve, då vert dikta forløyste. Hauge alluderer til det bibelske underet på pinsedagen; utstyrte med eldtunger skapar kanskje fingrane den trolldomsljuve – herlege – musikken diktaren ikkje ville lova oss i starten. No relaterer rett nok ikkje evangelisten eldtungene til troll, men det gjer sikkert ikkje diktaren heller. Me kjenner kunstnarane sin tale om inspirasjonen, den kreative krafta som ikkje går fornufta sine vegar. Dette diktet er altså tileigna fingrane, som arbeider med penn, om dei berre kan få sleppa til med si kviskring. Inspirert er du ikkje fyrr fingrane talar, då er det lett å skriva. Eg har prøvt det, og veit det. (10.11.70)

 tm26.09.2021