Til seters, til seters
– nå synker solen ned.
Til seters, til seters
nå synker solen ned.
Skyggene bliver så dunkle og lange
fremad vi går med de lystige sange.
Ett, to – ett, to
så slår vi oss til ro.
Omtrent slik var visst teksten me nytta til songleiken i våre unge dagar. Visa har sitt opphav i eit syngjespel ved Christiania Theater i 1850, forfatta av Claus Pavels Riis (1826–86). Om me også nytta resten av songen i ringleiken, kan eg ikkje minnast –
Se setren, se setren
hurra dit vil vi gå.
Se setren, se setren
hurra dit vil vi gå.
Ferden er endt og der inne oss venter
dundrende løyer og deilige jenter.
Ett, to – ett to
så slår vi oss til ro.
– nok om det, no etlar me oss atter til seters.
«Alle turister som besøker Norge, bør se litt av seterlivet.» Det er William M Williams, engelsk vitskaps- og gentleman, som hevdar dette i boka Til fots i Norge i 1856.
«Selv benyttet jeg anledningen til å overnatte på en seter under gården til min gode vertinne på Mork.»
Williams finn tydelegvis dette vesle, sesongbaserte samfunnet i fjellheimen eksotisk og fasinerande: «– en liten trehytte, bygget ved et fjellbeite som bare er snebart noen få sommeruker. Når tiden er inne, blir kuer og gjeter drevet til fjells. … Omsider ble døren åpnet av en blomstrende ungmø, – en rødmusset, håndfast landsens skjønnhet –.
Hvorom allting er, så er det velkjent og innrømmet landet over, at på setren har kvinnen kommandoen, mannfolk eksisterer her bare som ubeleilige gjester, som til nød kan tolereres. Ja, mannens sosiale stilling på en norsk seter kan sammenlignes med den han inntar i det borgerlige engelske liv på en storrengjøringsdag.»
Dette kan vera ei høveleg innleiing til ein lettbeint tekst med litterære minne om seterlivet. Nemninga seter knyter seg forresten mest til innlandet, her på vestsida heiter det støl. I vårt nærområde, utan fjellbeite, vert dessutan namnet nytta om den staden i utmarka der kyrne vart mjølka på sommarbeitet; ein gjekk på stø’dl morgon og kveld.
Stølen er altså budeia sitt revir, skjønar me, og når mannfolk dukkar opp, er det helst natteløparar seine laurdagskvelden – eller nattefriarar om dei skal nemnast etter føremål, om det då ikkje er engelske gentlemen, kva for ærend no dei munde ha, oppsøkjande raudleitte venleikar i norsk fjellheim.
I litteraturen frå 1800-talet finn me ofte støls- eller setermotiv. Sjølv om livet på setra var svært arbeidskrevjande og truleg lite eksotisk sett frå innsida, ser me støtt at det er romantiske eller dramatiske førestillingar som vert formidla litterært, både i poesi og prosa. Kanskje fann diktarane dette avsidesliggjande, vesle samfunnet å vera ei attraktiv ramme for formidling av einsemd, lengt, draum og drama? Då er me vel mykje godt på sentrallyrikken sitt beite. Eg hentar fram nokre tekstar som kjem meg til møtes her eg sit og held vareoppteljing over stølsskildringar eg minnest. Aller fyrst ein tekst frå nyare tid – i Edvard Hoem si fyrste diktsamling frå 1969:
Sletta i marka
Det er ei gammal slette øvst i marka.
Ein gong var det visst ei seter der.
No søkk grunnmurane stilt i mosen.
Ei grufull soge er knytt til denne staden.
Den gamle ristar på hovudet, vil ikkje fortelja.
Men alle her går i ring om sletta i marka
når dei leitar etter sauene om hausten.
Det er som om heile bygda har vondt samvit,
men vonar at einkvan utanfrå skal koma,
stige fram til setervollens kant og rope ut
namnet til den siste seterjenta.
Eg tek det tematiske hintet, og hentar fram Olav Aukrust sitt dikt frå 1916, Sota, der han grip fatt i ei gamal segn frå Gudbrandsdalen.
Det er ei sæter som heiter Sota,
og einsleg ligg ho i svarte audni.
Eg kom der veg-vill ein gong ved midnatt,
og myrke segner imot meg susa, –
sev for vind uti straum rakte,
kragg og trollskog kraup og krakte –
kryp og krèk der til domedag.
*
Det var ei hildrande ungmøy-hulder
som sat budeie på denne stulen.
Ho heldt med tvo, og det vart til våe, –
ho fekk då nøgdi, til sist, av båe,
og dei fekk metta si båe tvo.
Det hende noko der, langt attende.
Det small eit skòt der ein gong ved midnatt.
I ormut otte låg ein og glødde,
han låg og lura, han låg og lødde –
hin stupte då skotet small.
– – –
Han kom til Sota ved midnattsleite
og kravde løni for velgjort arbeid.
Han stengde døri, ho sløkte ljoset
– det raute tungt gjenom fenafjoset –
tvo hjarto dunde i natti nifs.
Han som skaut, var han Kristen Fange,
men han som stupte, fekk ingen spurt meir.
Han jaga fram gjenom natti, fullvák,
han lengta mot hennar heite famntak –
i tjønni søkktest han ende ned.
Han fanst att sidan, i folkehugen
der flyt han upp or den svarte tjønni
og fer til kyrkje med fagert fylgje, –
frå høgste Lomseggen lèt Fangen hylje
sin munnharp-slått over ferdi ned.
Då draup det blod or den svarte kista,
og som ei sau-soks er harpa stor, og
det syg og syg som på djupe vòtn –
høyr, ned frå Lomseggi fossar slåtten
som nemnest Fangen den dag i dag.
Nifs er slåtten hans Kristen Fange,
og svart er segni som sjølve Sota;
som høgste Lomseggi ris ho bratt
imot himmelkvelv, og som tjønn ved natt
går ho ende ned i sitt helvit-djup.
*
Kva dei tvau tala den siste natti
hev ingen høyrt um og ingen spurt um.
Kva løn, kva fagnad – kva lagnad fekk han?
– Og munnharp-spelar og tulling gjekk han,
og ho sat aldri på Sota meir.
*
Eg kom dit myrkrædd ein gong ved midnatt,
og segni gufsa frå gamle tuftom,
og det var nattgangar-vilt ved Sota,
og det var attgangar-stilt ved Sota,
og skoddi rå uppi høom rakte, –
kragg og trollskog kraup og krakte –
kryp og krèk der til domedag.
Jørgen Moe, for oss mest kjend som eventyrsamlar, leverte eit mindre dramatisk bidrag til stølslitteraturen. Han skreiv diktet Sæterjentens Søndag på 1850-talet, og med melodi av Ole Bull vart det ein klassisk song frå norsk nasjonalromantikk.
Me er altså på ein seter og orda kjem frå stølsjenta sitt hjarta. Den unge budeia sit åleine i selet og lengtar heim. Det er sundag, og at det lir mot høgmessetid ser ho av at sola står midt i fjellskaret. Fyrste strofa munnar ut i jenta sin lengsel ned til bygdefolket som er på kyrkjeveg.
Paa Solen jeg ser, det lider alt frem
Snart er det ved Høimessetide.
– O den, som en Stund fik ønske sig hjem
Blant Folk, som paa Kirkevei skride!
Naar Solskiven stiger lidt, saa den staar
Der midt over Skaret i Kammen,
Da ved jeg, i Dalen Klokkerne gaar.
Da ringer fra Taarnet det sammen.
Mens ene jeg gaar i ødslige Fjeld
Og kun hører Bjælderne klinge,
Staar Gjenternes Flok, med Søljer og Tjeld
Paa Vangen hvor Klokkerne svinge.
Nu kommer vel Odd i susende Trav
Som ellers paa Elgsblaks-Ryggen;
Han klapper dens Hals, han let springer af
Og binder den henne i Skyggen.
Han vender sig alt, men standser dog lidt,
Og taler og fløiter til Folen;
Og saa gaar han ind med mandige Skridt,
Og sætter sig fremme i Stolen.
Han luder sig ned, og beder sin Bøn,
Og hæver saa atter sit Øie
– Men hvorhen da Blikket pleier i Løn
At glide – det husker jeg nøie!
Det nytter ei stort, at tage sin Bog
Og synge i Heien sin Psalme;
Mit loft er for høit, og her er det dog,
Som Tonerne blegne og falme.
O den, som i Dag fik blande sin Røst
Med hans og de Øvriges Stemme!
– Gud give, at snart det lakked mod Høst
Gud give, jeg atter var hjemme!
I dag vil ein kanskje stilla spørsmål ved realismen i ein slik lengsel. Er det presten Jørgen Moe som tillegg ungdommen eit kyrkjeleg engasjement som gjerne ikkje samsvarar med røyndommen? – eller er tidsskilnaden så stor? Me må ha i mente at kyrkjeferda var ei vesentleg og obligatorisk hending i bondesamfunnet den gongen, kanskje likså mykje sosialt som religiøst; noko teksten seinare også hintar om. På kyrkjebakken møttest folket frå gardane i sokna, dette stemnet var den viktigaste sosiale institusjonen den gongen.
Av andre og tredje strofe skjønar me kva som gjerne er den fremste årsaka til seterjenta sin lengt. Blant kyrkjefylget tenkjer ho seg ein ung mann, som særleg interesserer henne. Då er vel teksten meir tidlaus i sin realisme, om me då ikkje finn på å spørja korfor Odd ikkje heller drog til fjells i helga, det var sikkert plass til han i selet. Like spennande, vil sikkert mange hevda, som å dela salmesong i kyrkja, men kanskje mindre sømeleg, i alle fall den gongen.
På 1890-talet fekk sjelelivet vårt meir merksemd i litteraturen. I Hans Kinck si novelle Hvitsymre i utslåtten, møter me Gjertrud. Ho er rakstejente på utslåtten og forgapt i prestesonen. Me treffer på henne nede i bygda, i kyrkjestolen, ein sundag der studenten forrettar gudsteneste saman med faren. Lite får ho med seg av preika.
Hun mistet hvad han sa, der kom dotter i ører og dis foran øine. Dette, som hændte for en uke siden, var efter hende nu også; det var efter hende hvor hun sat og stod.
… Og det var et par mil ind i fjellet.
… En graasval sommernatt.
… Hun fik det ikke til at sove i utslaatteløen på flaten, laa het og hev sig, og tenkte på mangt; hun tok til at fæle ogsaa, treget nesten paa, hun ikke var fulgt med drengen allikevel hjem til bygden om kvelden, lørdagskvelden.
Lengt og kjæte i sommarnatta forløyser i henne ein tilstand der draum, fantasi og røyndom lite lèt seg skilja.
… Hun laa i høiet og lydde; der var kommet slik sagte surr i alt, slikt spel, du, og slikt liv … en hel drift op i bakkerne, som trængte sig frem over stengarden, sprang og smatt allesteds, veltet sig ind paa utslaatten over hverandre … et følge av alslags levende, saa stilt og saa blidt …
Også prestesonen er visst med i fylgjet, og ho fantaserer/får han inn til heftig møte i høyet.
Brått er gudstenesta slutt, Gjertrud vaknar utor si tankeferd, og treffer sidan, på kyrkjebakken, studenten – i fylgje med festarmøya si, som er med han heim frå Kristiania.
Heimreise frå sætern
Den eldste av tekstane som kjem meg i hug, er Edvard Storm sitt dikt om bufaredagen, skrive på morsmålet hans frå Gudbrandsdalen på slutten av 1700-talet, her lett normalisert. Han legg orda i munnen på budeia i det ho har gjort klar selet for vinteren – og for huldra.
Oss ha gjort kå gjærast skulle,
ysta óst og kjinna smør,
nå står att å kløvja øikjin,
sætja lås for sæterdør.
Kórkje finst dæ meire føe
her for heie heill for krist,
gla æ oss, oss slepp åt bygden,
meire gla æ kue vist.
Farvæl kve, som ofte gjorde
blautast blómsterseng pum meg,
nær eg trøytt ve høgsdags leite
ljøp å sløyngde meg på deg.
Farvæl sel, mi kjære stugu,
som så mangt mitt arbeid såg!
Montru du au mærkte någå,
nær stakeillen hjå meg låg?
Farvæl mark, som fænein gnågå,
der eg gjætte mang ein gong;
farvæl skóg, som ofte ljóma
tå min lur og stut og song!
Farvæl hulder, som der budde!
fløt nå du ti selet inn;
vinters tid æ ilt å liggje
ute bå» for vær og vind.
Kom nå alt her finst te sætra,
kom å følg åt bygden ne!
Heile jórdet æ nå ryugt,
kvart eit strå høyr fænan te;
skónd døkk; folkje venta heime,
buforslefsa vil døm hå;
hær æ inkje meire gjæra;
folk og fænad, læt oss gå!
Språklege merknader:
Strofe 1:
Kórkje finst dæ meire føe her for heie heill for krist
– for heidning eller kristen; sidan dyra er udøypte, og såleis
ikkje kristne, tyder vel uttrykket føde for korkje fe eller folk
Str. 2:
pum = uppum,
ljøp = preteritum av å laupe
stakeillen tyder her ungkaren (eigentleg stavkallen)
Str. 3:
stut = stutt horn, bukkehorn
Her får også mi stølsferd enda.
tm 19.01.2024
